‘It’s the singer, not the song’, hoor je wel eens. Hoe wordt het liedje vertolkt? Of ‘alles wat hij aanraakte, veranderde in goud’. Het materiaal is ondergeschikt aan de maker. In de film Amadeus, van Tsjechisch regisseur Milos Forman, vertelt Antonio Salieri het levensverhaal van Wolfgang Amadeus Mozart. Zíjn versie van dat verhaal. En hoe betrouwbaar is dat eigenlijk? Hoe was je vakantie? Je antwoordt met een paar highlights, of anekdotes van kleine rampen, en na drie keer vertellen is dat je verhaal. Anderen vertellen dat weer door. Humbert Humbert probeert de jury te overtuigen, met zijn lyrische taal, en we krijgen begrip voor hem, voor een kinderverkrachter? Lolita, noch haar moeder komen zelf aan het woord. De onbetrouwbare verteller, een verrukkelijk concept!
Zo is het ook in Amadeus. Salieri, een oude man, zit in een tehuis, nadat hij een zelfmoordpoging deed en uitriep Mozart te hebben vermoord, en biecht vlak voor zijn dood, ruim dertig jaar ná het overlijden van Mozart, zijn verhaal op aan een jonge pastoor, die hoogstens het deuntje van Eine Kleine Nachtmusik kent, maar verder niet bekend is met Mozart, laat staan met deze oude man Salieri. Maar onbewust triggert de pastoor de oude man, door te zeggen dat in God’s ogen iedereen gelijk is. En dán veert Salieri op, en steekt van wal. Ik smul van de onbetrouwbare en vileine Salieri. Hoe hij zijn verhaal construeert, en zijn daden verantwoordt, aan zichzelf, de pastoor, en ons, als kijker. Hij was ooit beroemd, en populair, in de muziekscène van Wenen! Iedereen hield van hem, hij hield ook van zichzelf, vertelt hij glimlachend.
Hij heeft succes met zijn opera’s, hij werkt bij het hof van Keizer Jozef en is rijk. Maar dan verschijnt Mozart op het toneel. De keizer is benieuwd naar dit grote talent en nodigt hem uit aan het hof. Salieri biedt aan een welkomstmars voor Mozart te componeren. Thuis werkend aan de piano, vindt hij een melodie (Non piu andrai, uit Le Nozze di Figaro), en dankt God voor de inspiratie: Grazie Signore! Dankbaar en vol goede moed schrijft hij de noten op papier en neemt de partituur mee, met een mooie strik erom. Keizer Jozef, een amateurpianist, staat erop de mars te spelen, (‘delightful court composer!’) terwijl Mozart langzaam en ongeduldig het paleis betreedt. (ik ben inmiddels bijna zover dat ik hetzelfde Keizerlijke niveau heb bereikt en deze mars ook in de vingers heb). Houterig, hij speelt het voor het eerst. En Mozart luistert en kijkt zijn ogen uit, en buigt voor één van de hoge heren in het gezelschap, zich niet realiserend dat de pianist de keizer is. De keizer biedt hem de partituur aan, waarop Mozart zegt dat hij het al in zijn hoofd heeft. Dat moet hij natuurlijk bewijzen, en dan speelt hij het volmaakt vloeiend en verbetert het meteen, want: dit loopt niet helemaal hè, misschien een beetje meer…wat denk je hiervan? En met een paar ingrepen is het perfect! Salieri is vernederd en besluit er alles aan te doen Mozart te dwarsbomen waar hij kan. En God krijgt de schuld! Grazie signore, en cynisch smijt Salieri thuis een kruisbeeld in het vuur. ‘The Creature’, noemt hij Mozart in zijn verhalen. Het monster. Hoe kan het toch, dat God dit onbehouwen figuur als zijn instrument koos? En niet de brave, hardwerkende nederige Salieri? Onze verteller voelt zich uitgelachen door God, via dat manische lachje van Mozart. Af en toe zien we even de pastoor, steeds meer onthutst door wat hij allemaal te horen krijgt. Ondertussen worden we wel bedwelmd door Mozart’s muziek, een personage op zich, in de film. Salieri had een oogje op een charmante sopraan die hij zangles gaf. Maar dan zingt ze de hoofdrol in Mozarts opera! Een opera over een Turks bordeel, gezongen in het platte Duits notabene, in plaats van het edele Italiaans! Het is niet te verteren. Een van de mooiste scènes in de film is wanneer Mozarts echtgenote Constanze bij Salieri langskomt. Hij biedt haar grote bonbons aan, ‘Nipples of Venus’, hmmmm, (in de documentaire over de film vertelt de actrice hoe ze misselijk werd van deze chocolade, de scène moest een paar keer over en ze bleef ervan eten), en leest een map met originele partituren. Allemaal eerste versies, zonder enige fout, en we horen perfecte muziek, de stem van God volgens Salieri. Een prachtige collage van melodieën die begint met het prachtige concert voor fluit en harp.
Meester Kwast liet ons de film in de 5e klas zien, en in de 6e nog een keer, en dat maakte op mij, en andere kinderen, diepe indruk! Dat flitsende duistere begin, wanneer de deur wordt open gebeukt en we Salieri op de grond zien liggen, een mes in zijn hand en zijn keel onder het bloed, en dan klinkt die 25e symfonie. En hoe het lijk van Mozart in het armengraf wordt gesmeten, met een schep stuivend kalk erop, en alles tussen deze twee scènes. Bijvoorbeeld de componerende Mozart, hangend over zijn biljarttafel en al schrijvend (rechtshandig, volgens sommige wetenschappers was hij linkshandig) de biljartbal steeds wegrollend. Daarbij horen we dan die goddelijke melodie uit Figaro, Ah Tutti Contenti. Salieri beschrijft deze aria vol bewondering als volgt: ‘I heard the music of true forgiveness filling the theater, conferring on all who sat there, perfect absolution. God was singing through this little man to all the world, unstoppable, making my defeat more bitter with every passing bar.’ Wenen eind 18e eeuw. De film werd grotendeels opgenomen in Praag, midden jaren ’80, een stad die prima kon doorgaan voor het Wenen uit Mozart’s tijd. Voor regisseur Forman was het een bijzondere terugkeer naar zijn vaderland, dat hij al een tijd verlaten had, om zonder beperkingen, films in Amerika te kunnen maken.
Salieri vindt verlossing en is opgelucht na zijn biecht, er is een last van zijn schouders afgevallen. Op zijn manier heeft hij verantwoording afgelegd, en de pastoor, die blijft, net als wij, onthutst achter, want, is dit nu hoe een van de grootste componisten aller tijden aan zijn einde kwam? Terwijl Salieri in zijn rolstoel wordt opgehaald en door het tehuis wordt gereden, zegent hij alle middelmatigen, de gekken waaronder hij verkeert, iedereen zonder Mozart’s goddelijke talent. En we horen die heerlijke romanza uit het 20e pianoconcert. Van Mozart. Als je dan nog geen verlossing vindt…Het is overigens boeiend om de brieven van Mozart te lezen, waaruit blijkt hoe belangrijk zijn vader Leopold was, een van de weinigen waar híj verantwoording aan aflegde.
Mozart en Salieri, beide rollen werden genomineerd voor een Oscar. F. Murray Abraham vertelde later dat hij zich tijdens de filmopnames een beetje afzijdig hield van de rest, om het gevoel van afstand een beetje vast te houden. Hij merkte ook dat medewerkers hem wat minder vriendelijk bejegenden, hij, die nare Salieri. Hij won er wel de Oscar mee, voor beste acteur, ten koste van Mozart. Een bijzondere dubbelrol, de jonge Salieri en de oude geschminkte, de verteller.
Vorig jaar was ik in Praag en vond naast allerlei filmlocaties, ook het echte huis van Mozart, die er een tijd woonde. En het prachtige Statentheater, waar zijn opera Don Giovanni succesvol in première ging.
